Magdalako Miriam, autoritatedun emakumea kristautasun jaio berriaren barnean

Carmen Bernabé Urbieta, Teologia Biblikoan Doktorea, espezialitate-ikastaroak egina Jerusalemen eta Estatu Batuetan; ‘Testamentu Berria’ko irakaslea da Deustuko Unibertsitatean. Gogoa Foroan hitz egin du gai honi buruz: “Magdalako Miriam, autoritatedun emakumea kristautasun jaio berriaren barnean»; gai horren gainean liburu bat moldatzen ari da. Iturria eta euskeraz: Rufino Iraola.

Ebanjelio kanonikoek oso datu gutxi ematen dute. Ez dute kontatzen gertaturiko guztia, bazik komunitateen fedearentzat premiazko ikusten dutena bakarrik. Iritsi zaizkien tradizioak jasotzen dituzte, eta eskribitzen ari diren momentuari, momentu berriari, aplikatzen dizkiote. Gizonezkoen ikusmoldetik erredaktatuak daude testuak eta, hori dela kausa, ikusezin bilakatzen dira emakumezkoak edo oso egoera esanguratsu eta inportanteetan bakarrik azaltzen dira. Horregatik, ebanjelioek Magdalako Mariari buruz diotena oso gutxi da, baina arrunt inportantea.

Lau ebanjelioetan berdin, azkeneko kapituluetan azaltzen da Magdalena: pasioaren kontaketan eta berpiztearen kontaketan. Horiez aparte, Lukasen ebanjelioaren 8,3an bakarrik aipatzen da, non agertzen den, hamabi apostolu eta beste emakumezko batzuekin batera, Jesusi jarraiki eta hau herririk herri berriona iragartzen.Dena den, funtsezko gauza dezente diote: Galilean, Jesusen misioaren hasiera-hasieratik haren jarraitzailea izan zela. Heriotzaren eta ehorzketaren lekuko izan zela. Berpiztua agertu zitzaiola, eta bizitzeko modu berria iragartzera bidalia izan zela. Eta lehenengo zegoela emakume dizipuluen artean.

Dizipuluei buruz esaten diren gauzak badagozkio Magdalenari ere. Dizipuluen jokaera laburbiltzen duten bi aditz ageri dira: Jesusi jarraitu eta Jesus zerbitzatu. Jesusekin eta dizipulu guztiekin konpartitu zituen haren karisma eta estigma oro, hau da, talde kontrakultural hari egozten zitzaizkion iritzi txar guztiak: mozkor eta tripontzi izatearena… Hasiera-hasieratik Jesusen jarraitzailea zelako, haren gogoaren hastapenera iraultzen ditu begiak, eta Jesusi entzun zion eta Jesusengandik ikasi zuen guztia errebisatu zuen. Emakumeek, gizarte eta garai hartan, ez zeukaten testigu-lanetan aritzerik auzitegietan, baina Magdalena Jesusen heriotzaren lekuko izan zen komunitatearen aurrean, eta haren gorpuak, gurutzetik jaitsi ostean, izandako gorabeheren testigu ere bai.

Berpiztua agertu izanak autoritatea ematen zion. Hori dela eta, Maria Magdalenak garrantzi handia dauka komunitatean eta lehena da emakumezkoen artean, estreinako azaltzen da emakumeak aipatzen diren kasik zerrenda guztietan. Magdalena apostolu izan zen, eta Jesusek heriotza gainditu zuela iragartzera bidalia izan, eta kausa haren alde jarraitu behar zela zabaltzera bidalia. Rábano Maurok, IX. mendeko gotzainak, “apostoluen apostolu” deitu zion Magdalenari, berari azaldu baitzitzaion Berpiztua lehenengo, eta notizia hori Pedro eta gainerako dizipuluei emateko agindua jaso zuen.

Exegeta batzuen artean eztabaida handia dago Jesusen gorpuarekin gertatu zenari buruz. Crossan-ek dio ez zutela lurperatu; gorpua, hiritik kanpo exekutaturiko pertsonarena zelarik, txakurrek jan zuten, eta hezurrak fosa komun batera bota zituzten. Bada besterik esaten duenik ere, Nikodemo eta Arimateako Joseren erreferentzietan oinarriturik: Sanedrinak bazuen hilobia exekutaturikoen gorpuak sartzeko eta, horrela, kutsadura lega saihesteko.

Baina bada lau ebanjeliotan berdin azaltzen da tradizio bat: emakumeek segituan bisitatu zuten Jesus ipini zuten lekua. Komunitateen fedea modu plastikoan plasmatu nahi duen kontaera bat da. Dolua egiteko lehengo eta egungo ohituretatik dator horrela kontatzeko modua; eta, batez ere emakumezkoak, beren defuntuekin mintzatzeko ohituratik. Pedroren Ebanjelio apokrifoak, II. mendekoa, komentatzen du: “emakumezkoen egiten zutena egitera joan ziren”, hau da, negar egitera, gogoratzera, dolua egin eta kontsolatzera. Doluaren gaia oso arriskutsua izatera iritsi zen antzinatean eta bairen erregulatzen zuten legeak.

Kontaketaren giro horretan, aingeruek emakumeak konbentzitzen dituzte Jesusengatik ez dagoela dolua egin beharrik. Emakumeek, doluaren ekintza horretan, esperientzia hau bereganatzen dute: Jesus ez dago hilda. Eta oso rol garrantzitsua asumitzen dute: kontatzera doaz. Horrela espresatzen da komunitatearen fedea, Jesus herioaren mende ez zegoelako esperientzia.

II. mendearen ostean, zerbait inportantea gertatu zen Magdalenaren memoriarekin. Ebanjelio apokrifoek eta geroagoko beste izkribu batzuek ez dute ezer askorik esaten pertsonaia historikoei buruz. Aitzitik, islatzen dutena da antzinako kristautasuna osatu zuten hainbat talderen jokaera eta bilaketa-lana. Sinbolizatze-prozesuak datoz bata bestearen ondotik. Eta, komunitateen presentzia publikoak eta instituzionaltzeak aurrera egin ahala, Pedro eta Magdalenaren autoritatea borrokan ageri dira, kontrario edo kontrako gisa, gatazkak gizonezkoen alde ala emakumezkoen alde erabakitzeko.

Azkar hasi ziren eztabaidatzen emakumearen autoritatea, predikatzeari eta asanbladetan hitza hartzeari dagokionez, filosofiako (estoiko, neoplatoniko edo gnostikoko) terminokoak erabiliz. ‘Feliperen Ebanjelio’ goiztiarrean, modu sinbolikoan noski, Magdalenari ahoan musu ematen ageri da Jesus; ez, noski, motibazio erotikoarekin, baizik eta bere espiritua komunikatzeko forma gisa eta, horrekin batera, hitz egiteko eta irakasteko autoritatea transferitzeko forma gisa ere bai. II. mendean, ‘Mariaren Ebanjelioa’ deritzonak, dizipuluek Berpiztuarekin izandako elkarrizketak jasotzen ditu, eta dizipuluen artean dago Magdalena ere; Jaunaren hitzak transmititzen dizkie Mariak, baina Pedro galdezka hasten da: «Nola liteke Jaunak emakumezkoei esatea guri ez diguna?» eta Mgdalena negarrez ari da, eta Levik defenditu egiten du Magdalenaren autoritatea.

Eta II. mende horretan bertan, ‘Paulo eta Teklaren egintzetan’, Paulorengandik jaso duen autoritatean oinarriturik, Teklak bere burua bataiatu eta bere buruari irakasten dio. III. mendeko ‘Pistis Sofia’ liburuan, hirurogeita hamar bat galdera egiten zaizkio Jesusi; gehienak emakumezkoek eginak dira; azkenean hala dio gizonezko batek: «Jauna, esaiezu isiltzeko emakumezko horiei, guk hitz egin dezagun», eta emakumezkoen hitz egiteko, galdetzeko eta irakasteko eskubidea defenditzen du Jesusek. Testu horien guztien hondo-hondoan ikus daitekeena kristautasuna osatzen ari zen garai hartako genero-rolen definizioa.

Magdalenaren figura beste batzuez ordezkatze-prozesua progresiboa izan zen, IV. mendean hasita. Lehenik, Mgdalena baztertu eta Nazareeko Maria bota zuten aurrera. Eta laster Testamendu Berriko emakume guztiak nahastu ziren elkarrekin, plural ez-diskriminatua sorturik: Maria zuten izena denek. Emakumeen izenei dagokienez, sormen-eskasia ez da gertatu, soilik, eremu judutarrean, non Maria edo Miriam zen izenik ohikoena, baita erromatarren artean ere: ez zuten burua askorik hausten emakumezkoei izen diferenteak ipintzen; gero izengoitiak ipintzen zizkieten, elkarrengandik bereizteko.

Magdalako Maria beste emakume batzuekin nahastu dute. Ikus dezagun prozesua. Aurrena, Maria Magdalena Betaniako Mariarekin [Lazaroren arreba eta Martaren ahizpa], identifikatu zen, eta gero hau Jesusi oinak perfumez igurtzi zizkion emakumearekin; azkeneko horri buruz Lukasek dio bekataria zela. VII. mendean, Gregorio Magnok Lukasen emakume bekatari damutuarekin identifikatu zuen Magdalena. Jacobus de Voragine-ren Legenda Aureak, VIII. mendean, honela aurkeztu zuen Magdalena: Frantziaran iritsi eta predikatzen hasten da; baina, berehala, kobazulo batean, penitentzia egiten, aurkeztu zuen. Hori gai erabilia izan da elizako sermoietan, baita arte plastikoetan ere mende luzeetan.

Gero, gaurko literaturak, inolako oinarririk gabe, noski, egin duena da Magdalena  prostituta izatetik “Haren Emazte” izatera eraman. Ez dut uste problema handia litzatekeenik Jesus ezkonduta egotea; berdin daude argumentuak alde nahiz kontra. Baina ebanjelioei ez zaie axola alderdi hori, eta ez dute ezer esaten horri buruz. Ozta-ozta dakigu Pedro ezkondua zela.

Horrekin, Magdalenaren memoria perbertitu eta otzandu egin zen; ondorioz, baita emakumeak Elizan behar zuen berdintasun eta autoritatearen legitimazioa ere. Esan dezagun, ordea, Ekialdeko Elizek inoiz ez zutela aldatu Magdalako Miriamen irudi originala. Mendebaldeak Vatikano II.a Kontziliora arte itxaron behar izan zen. Uztailaren 22an ospatzen da Magdalena eguna; egun horretako testu bibliko, antifona eta liturgiako otoitzek itzuli digute berriro benetako irudia: Jesusen jarraitzaile eta lekuko, autoritatedun emakumea Elizan.

Lukasen ebanjelioak dio “espiritu txar eta gaitzetik sendaturiko” emakumeak zebiltzala Jesusekin; horien artean, “Magdalena zeritzan Maria, zeinengandik irten ziren  zazpi deabru” Litekeena ote da Maisuak Magdalena bere onera etorrarazi edo sendatu izana?

Jesusi jarraitzen zioten emakumeak ez ziren ohikoak. Dakiguna da Jesus aurkitzeak bizia aldatu ziola Magdalenari; areago oraindik, baldin eta erlazio horren jatorria zailtasun-egoeran ardaztua bazegoen. Baina, gaur egun, Antropologia Kulturalaren bitartez erraz esplika daiteke “deabruen” kontu hori. Deabruak hartuta egotea izan zitekeen modu ez-kontziente bat, itolarri,  injustizia-egoera eta askatasun faltaren kontra protesta egiteko. Emakume haiek gestuen bidez adierazten zuten sufrimendua; hain zuzen Celsok, historialari erromatarrak, “histerikoak” deitu zien: Jesus eta Jesusen mugimenduak beste ikusmuga bat eskaintzen diete beren burua konprenitzeko.

Genesaret Lakuaren ondoan, Galilea Itsasoan, zegoen Magdala hiria. Garai hartako, asmonea eta herodiana, aztarna arkeologiko inportanteak aurkitu dira. Beti uste izan da Flavio Josefok exajeratu egin zuela, 40.000 biztanle zituela esan baitzuen, baina gaur egun pentsatzen ez zuela exajeratu. Arkeologiak ikusarazi du Magdala hiri handia zela, merkataritza- eta kultur gune inportantea. Kale eta plazak aurkitu dira, lakuko portua, bainu-gela eta komun publikoak, eta sinagoga bat ere bai. Zati batean Kristoren Legionarioak eliza eraiki dute, Maria Magdalenaren memoriari dedikatua.

Zortzi zutabe handi eraiki dituzte ebanjelioko emakumeen izenekin, eta bat izenik gabe; hau, emakume guztiei dedikatua; fede-transmititzaileak dira, baina beren familian, ez Elizan. Gainera, zutabe horiek atrioan daude, elizatik kanpora. Eliza barruko zutabeek hamabi apostoluen izenak daramatzate.Errekuperatu nahi den memoria, Magdalenaren memoria, hau da: emakume zaintzailea, sufrutzailea, deabruen atzarretatik askatua, eta Genesiko  sugearen antzera irudikatu eta itxuratuak; hori proposatzen da “emakume katoliko gaztearentzat” eredu, familiaren sostengu gisa pentsaturiko emakumea. Guztiz desagertu da dizipuluaren, testiguaren, Berpiztuaren bisita izan zuenaren eta apostoluaren memoria.

Kontuz ibili behar da memoriari historikoarekin. Bai horixe! Memoria errekuperatzea ez da zerbait azpijanik gabea. Ze memoria? Zein helbururekin? Magdalenaren memoria berdin erabili da Elizaren barnean emakumearen berdintasuna errebindikatzeko zein emakumea mendean hartzeko. Nik ezagutzen dut gauza oso diferente bat Kalin, Kolonbian: ‘Tejiendo sororidades’ Kultur Etxeko ‘Maria Magdalena’ taldea, beste emakume batzuei kemena hartzen eta autoritatez jabetzen laguntzen dien emakumeen kolektiboa. Ikusi egin behar da Biblia nola erabili eta maneiatzen duten!

Emakumearen papera, Elizan, aldatuko ote den galdetuta, honela azaldu zuen bere iritzia: Frantziskok lortzen badu gauza batzuk aldatzea, horrek asko lagunduko du. Baina bere antropologiari ez diot irizten oso ezberdina aurreko Aita Santuenarengandik. Asko kezkatzen nahi oraindik ere “osagarritasunaz” mintzatzen jarraitzeak. Behar dena da utz diezagutela helduak izaten eta erabakietan parte hartzen; izan ere, oraingoz emakumeak ez gaude, Elizan, dagokigun tokian.

Karl Rahner teologo ezagunak zera esan zuen: «Eskrituretan ez dut aurkitzen inolako eragozpenik emakumezkoak ordenatzeko» Kulturala eta koiunturala da. Baina, ordenatuz gero, kontsakratzeko ahalmenak hau darama berekin: gobernatu eta komunitatearen biziari buruz erabakitzeko ahalmena. Harago joan behar da; egitura administratiboen erreformak hau ere eskatzen du: apaiz-ministerioaren erreforma.

Bibliografia: Carmen Bernabé Urbietak 2016ko martxoaren 16an eman zuen hitzaldia, eta Javier Pagolak publikaturiko elkarrizketa.
rufinoiraolagarmendiaren itzulpen librea.