San Frantzisko Xabierkoa euskalduna ete?

Euskeraren Eguna dala-eta, zergaitik ospatzen da egin honetan? Zergaitik da Xabier bere zaindaria?

San Frantzisko Xabierkoaren jaiotzaren V. mendeurrena ospatu barritan (apirilaren 7a), eztabaida sortu da santua euskalduna ete zanaren inguruan. Hainbat ikerlari ibili dira horren ganean baina azpimarragarriena josulagun alemaniar bat izan da: Georg Schurhammer (1882-1971). Ikerlari horrek 60 urte inguru egin zituan santuaren bizitza ikertzen. Behar horren frutua hiru mila orrialdetik gora dituan Franz Xaver, sein Leben und seine Zeit liburua izan zan. Nafarroako Gobernuak 1992an gaztelaniaz argitaratu baeban be, oin, mendeurrena dala-ta beste lan batzuk kaleratu ditu. 

San Frantziskoren aita Jatsukoa zan (Behe Nafarroa) eta ama Baztango ibarrekoa, XVI. gizaldian bitzuok eskualde euskaldunak, hatan be. Halanda be, santua Xabierko gazteluan jaio zan, Aragoiko mugatik hur. Kontuan euki behar da sasoi hartan agramondar eta beaumondarren artean gudea egoala eta San Frantzisko eta bere familia agramondarrak zirala, hau da, Gaztelaren aurkakoak. Hemeretzi urte eukazala joan zan gaztelutik eta ez zan barriro bueltau. Horrezaz ganera, Asiara egin zituan bidaiak Portugaleko erreinuaren babespean egin zituan.

Baina zein zan San Frantzisko Xabierkoaren ama hizkuntza? XVI. mendean gaztelania dala dinoenak ez dira falta. Baina Parisko Sorbonako unibersidadean egoala, honako hau idatzi eban: vizcaíno (vasco) de linaje y lengua, y navarro de nación. 

Tursellino josulagunak 1596 urtean santuaren gutunak latinera itzuli zituan eta euretako baten (Coimbrako josulagunei Cochinetik 1544an idatzi eutsiena) honakoa dino: Itaque cum neque illi meam, neque ego illorum linguam intelligerem, quod ego Hispanice, illi Malauarice loquerentur. Itzulpen horretaz baliau ziran hainbat ikertzaile eta ondorengo argitalpen. Baina, bertan ez da esaten San Frantziskoren ama-hizkuntza gaztelania zanik, ezpada gaztelaniaz berba egiten ebala. Halanda guzti be, Schurhammerrek dinoanez, Tursellinoren lanak bigarren argitaldi bat euki eban lehenengoa akatsez josita egoalako, ondorioz, hispanice be akatsa dala deritxo. Labayrun badago gutun horren kopia bat, aita Lopategiren esanetan XVI. mendekoa da eta Schurhammerrek ez ei eban ezagutu. Gutunean honakoa esaten da:

  

Tursellinoren itzulpen lana baino hogeta hamar urte lehenagokoa da Epistolae Indicae de Stupendis et Praeclaris Rebus (Lovanii, 1556) eta bertan ataltxo hori holan dator: Cum ergo invicem non satis intellegeremus (quod illi lingua uterentur Malauar, ego vero Celtiberica, vulgo Vaziquenza. 

Beste alde batetik, santuaren azkenengo arnasetan, ondoan Antonio zerbitzaria egoan. Antoniok latina, portugesa eta latina ekizan baina halanda be, Frantziskok beste hizkuntza baten berba egiten ei eban: Com voz alta, a modo de pregaçao fazía alguns colloquios de couzas, que iheu nao entendía, por nao serem en nossa lingua. Frantziskoren ondorengoa Macaora ailegau zanean honakoa esan ei eutsan Antoniok: Un día antes que muriesse, según me dezía el dicho moço llamado Antonio de Sancta Fé, (...) estuvo el dicho Padre casi siempre con los ojos ahora levantados al cielo, ahora fixos en una sola parte, hablando en leguaje que él no entendía (...) y conforme a lo que del colegí, paresce que hablaba con Dios nuestro Señor, hablando en su lengua natural que el moço no entendía.

Hori holan, badirudi argi dagoala, baina bakotxak atera daizala bere ondorioak. 

Aguerre, J. (itzul.) (1957):"El habla materna de San Francisco Xavier",
Príncipe de Viana, Pamplona, 452-462 orr.

Labayru Ikastegiko Euskal Bibliotekan altxor asko eta asko dago eta lehenago be gure barrien artean agertu izan dogu bat edo beste. Oingoan, aurten San Frantzisko Xabierkoaren jaiotzaren V. mendeurrena dala-ta bibliotekan dagoan harribitxi bat ekarriko dogu: Santuak 1544ko urtarrilaren 15ean Coimbrako josulagunei Indiako Cochinetik idatzitako eskutitz baten XVI. mendeko kopia bat. Gutuna Ingalaterran eskuratu zan, Oxfordeko denda baten, eta Euskal Herrira ekarri. 

Gutunean San Frantziskok misinoetan egiten dabilen beharraren barri emonaz ganera, adierazoten dau zelango zailtasunak daukazan hango indigenen hizkuntza ulertzeko, fedebakoak fededun egiteko eta eurei kristautasuna zer dan eta zertan datzan irakasteko be adierazoten. Horrezaz ganera, bere hizkuntza euskera dala aitatuten dau hasieran: y siendo mi lengua vascuença y la suya Malauar indiana no era possible podellos instruir.

 

Labayrutik jasoa, Dionisio Amundarainen bitartez.