Azaroa (02): San Martin, txarria eta ikatza: Urtaro 14

Arteako San Martin ermitean mezea

Hona hemen Juan Manuel Etxebarriari esker bere Euskal urtea ohituraz betea liburuaren atal barri bat. Oso osorik liburuan bertan aurkitu daiteke bere lana azaroari eskainia. Guk hona gora behera batzuk dakarguz. 

Hilabete honi eskeinitako atala luzea danez, zati bitan emon dogu, hona bigarrena:

San Martin, txarribodak eta ikatzgintza,

Eskerrik asko Manu!


 Más artículos de la serie Urtaro clic aquí.

4.- SAN MARTIN  TXARRI SASOIA

Euskal Herriko baserrietan, abereak haztea ekintza garrantzitsua izan da beti.

Abereetariko batzuk, hazi, loditu eta jateko erabiltzen izan dira, batez ere, txarria, axuria, ardia, ahuntza, untxia, eta hegaztiak. Ganadu nagusia ere bai ospakizun handietarako edo zezina egiteko.

Jatekoz gainetiko guztiak, saldu egiten ziran eroslearen bere beharrizanetarako.

Basurdeak

Abere hilketak urtean zeharko sasoi ezberdinetan egiten ziran. Esate baterako, axuriak eta auntxumeak udaberrian hilten ziran, ardia eta txarria udazken edo negu hasieran eta hegaztiak nahinoiz.

Azaroaren hamaikan San Martin ospatzen dugu eta txerriaren aroan sartzen gara. Garai hau eta ekintza hau esaeraz beterik daukagu. Hona hemen batzuk: “ Txarri guztiei heltzen jake San Martin eguna”; Zerririk ez bada tegian, koiperik ez zartagian”; “ Zerria hildako urtea eta ezkondutakoa onenak”; “ Txarria dana aprobetxatzekoa”; “Txerriaren bizitza, ona baina laburra”; etab.

Txarri-hiltzearen inguruan dana da poza, bai etxeko eta bai auzokoen artean. Auzokoek ere parte hartzen dabe txarria hiltorduan eta txarriboda ederrek ospatu ere bai. Hortik aparte, auzokoei odolosteak oparitzeko ohitura egon da beti eta horregatik esaten da odolostea barritsua dela, eta batzuren eskua beti hobea.

Inon diran kontuak ere kontatzen ziren txarribodetan eta bat aipatzearren, hauxe jazoera barregarria hau egingo dugu:

BIZKAIKO TXARRIARI KANTA

Famatu egin da “ Uztarri”-ren bederatzi bertsoko abesti barregarri hau. Goazen beste barik bertsootara:

“ Motibo bat nigana

dago etorria

esplikatuko banu

txit parregarria:

Bizkaian egin dute

prueba berria

kutxilorikan gabe

hiltzeko txerria;

erakutsi diote

istilu gorria”.

 

“ Bi familiak zuten

nolabait hazia

erdi banan jateko

kendu nahi bizia;

abilak egundaino

beti malezia

lau lagunen artean

zer agudezia!

Behintzat eskapatzeko

izan du grazia.”

“ Familia hori nor dan

nahi dezute jakin?

Bi gizon eta bi andra

beren izenekin:

gizona bat Pepetxo

ta bestea Antolin

emakumeak berriz

Ana eta Katalin;

laurak ere bazuten

nahikoa zeregin”.

Mazoarekin jo du

Pepetxok buruan,

txerria gelditu zan

hilaren moduan;

erretzen para zuten

lastoaren suan,

polainak jaso ditu

sutu dan orduan,

diabruak harturik

ihesi da juan.

Bizkarra erreta ta

golpea buruan,

Jaungoikoak badaki

aer ikusi duan;

erioa ihesi

bere enpeinuan,

sartu zan kainuan,

gero bilatu dute

gurringa soinuan.

“ Zuek emakumeak,

hemen egin kargu,

abiatzen danian

gogotikan heldu;

guk beste aldetikan

zaituko degu,

lehen bezala lastoa

sutuko diogu,

azeriaren gisan

aterako degu.”

Egingo nuke apostu

aditu dedanez,

ez dirala antojatzen

aurten urdai janez;

gaizki gelditu dira

txerririk hil gabez,

behatzak txupatzeko

alibiorik ez,

olioa beharko

koipearen ordez.

Garizuma santua

izanagatikan

ez daukate pekatu

egin bildurrikan;

auzotik ez badator

erregalorikan,

inolan ezin hausi

bijiliarikan;

aurten ez dute haiek

bulda beharrikan.

Artorik apenas du

etxean ikusi,

egunean bi aldiz

asunak egosi;

beste aziorikan

ez zuten merezi,

argala den medioz

joan da ihesi,

hurrengoan hobeto

gizendu ta hazi.”

DEABRUARI SAMARTINEN HAMABI EGIAK

Esaten dabe, antzina, hauek barregarri antzak ez zirela gauza onak be eta batzutan abadearen esana egin barik maldizinoka be hasten zirala, berba motzak esan ahal ez dirala be, maldizino-hotsean. .

Eta baten seguru, hor ez dakit ba nok be arima ofrezidu ei eutson deabruari galondo beharrak egitearren baina damutu egin ei zan eta horrez ganera Samartinen hamabi egiak esan behar izan zituen bere arima salbatuko baeban. Honan hasi ei zen:

Samartin esan egik bat

Gure Jauna bera dok bat berak salbatuko gaitik.

Samartin esan egik bi

Erromako altarak bi, gure Jauna bera duk bat, berak salbatuko gaitik.

Samartin esan egik hiru

Hiru trinidadeak hiru, Erromako altarak bi, gure Jauna bera duk bat, berak salbatuko gaitik.

Samartin esan egik lau

Lau ebangelistak lau, hiru trinidadeak hiru, Erromako altarak bi, gure Jauna bera duk bat, berak salbatuko gaitik.

Samartin esan egik bost

Jesukristoren bost llagak bost, lau ebangelistak lau, hiru trinidadeak hiru, Erromako altarak bi, gure Jauna bera duk bat, berak salbatuko gaitik.

Samartin esan egik sei

Sei zeruko izarrak sei, Jesukristoren bost llagak bost, lau ebangelistak lau, hiru trinidadeak hiru, Erromako altarak bi, gure Jauna bera duk bat, berak salbatuko gaitik.

Samartin esan egik zazpi

Zazpi sakramentuak, sei zeruko izarrak sei, Jesukristoren bost llagak bost, lau ebangelistak lau, hiru trinidadeak hiru, Erromako altarak bi, gure Jauna bera duk bat, berak salbatuko gaitik.

Samartin esan egik zortzi

Zortzirak dira zeruak, zazpi sakramentuak, sei zeruko izarrak sei, Jesukristoren bost llagak bost, lau ebangelistak lau, hiru trinidadeak hiru, Erromako altarak bi, gure Jauna bera duk bat, berak salbatuko gaitik.

Samartin esan egik bederatzi

Bederatzi ordenamentuak, zortzirak dira  zeruak,  zazpi sakramentuak, sei zeruko izarrak sei, Jesukristoren bost llagak bost, lau ebangelistak lau, hiru trinidadeak hiru, Erromako altarak bi, gure Jauna bera duk bat, berak salbatuko gaitik.

Samartin esan egik hamar

Hamar mandamentuak, bederatzi ordenamentuak, zortzirak dira zeruak, zazpi sakramentuak, sei zeruko izarrak sei, Jesukristoren bost llagak bost, lau ebangelistak lau, hiru trinidadeak hiru, Erromako altarak bi, gure Jauna bera duk bat, berak salbatuko gaitik.

Samartin esan egik hamaika

Hamaika mila angeruak, hamar mandamentuak, bederatzi ordenamentuak, zortzirak dira zeruak, zazpi sakramentuak, sei zeruko izarrak sei, Jesukristoren bost llagak bost, lau ebangelistak lau, hiru trinidadeak hiru, Erromako altarak bi, gure Jauna bera duk bat, berak salbatuko gaitik.

Samartin esan egik hamabi

Hamabi apostoluak, hamaika mila angeruak, hamar mandamentuak, bederatzi ordenamentuak, zortzirak dira zeruak, zazpi sakramentuak, sei zeruko izarrak sei, Jesukristoren bost llagak bost, lau ebangelistak lau, hiru trinidadeak hiru, Erromako altarak bi, gure Jauna bera duk bat, berak salbatuko gaitik.

Samartin esan egik hamahiru

Ez dok hamahiru, marti-oilarrak joten dok munduan, aingerutxoak zeruan!

5.- IKAZGINTZA

Burdinolak sortu eta garatu ahala, ikazgintzak bultzada handia hartu eban Euskal Herrian, harik eta mineral-ikatza edo beste erregai batzuk agertu arte.

Kontaketa bizi-bizi honen penak eta nekeak jaso beharrean, gai honi lotuta dagoen kantu famatu batera joko dugu:

IPIÑABURUKO ( ZEANURI) LEKU ALTUAN

“ Ipiñaburuko leku altuan

Undurragaren buruan,

ikazginagaz ezkontzen danak

ez dau zentzunik buruan.

Atzo goizean prebentau eta

gaur naroazu basora

leku txarrean egineko egurrak

aterazoten bidera.

Harezpe baten ezarri eta

negarra far-far altzora,

abadearen lapikotxoa

etorri jatan gogora.

Abadearen lapikotxoa

txikerra baina gozoa

ikazginaren  lapikotxoa

handia baina harroa.

Ipiñaburuko parrokia. Zeanuri