Oinatzak bidean: Joxe Arregi

 

oinatzak bidean:

fenomenologia-erlijioen historia

(joxe arregi)

---

Munduko erlijioen atarian

Orrialde hauek erlijioen berri ematera datoz. Ez datoz gure munduaz kanpoko gauza arrotzen berri ematera, ez antzinate urruneko kontu zaharkituak kontatzera, ez gure kultura biziarekin lotura bizirik ez duten bitxikeriak erakustera.

Gure gaurko munduaz mintzatzera datoz, beraren erlijio bizien berri emanez. Gure gaurko mundua nahi lukete ulertzen lagundu, erlijioek gordetzen duten oroitzapenean barrena. Gure gaurko kultura nahi lu­kete begiratzen lagundu, sustraietan barrena.

Atariko zenbait gai jorratuko ditut lehen kapitulu honetan.

1. Erlijioa, «faktu unibertsal»

Egiaztapen hauxe abiapuntuan:

«Ez gizadiaren iraganean eta ez gaur egun, ez dugu ezagutzen erlijiorik izan ez duen edo ez duen herririk» (F. Konig).

«Erlijiosoa izan ez den zibilizazio bat bakarrik ere ez da izan» (A. Toynbee).

Ez da esan nahi, noski, erlijioso izan ez den gizabanakorik nahiz gizatalderik ez denik izan. Eta ez da erabakitzen, erlijioa onerako edo okerrerako izan ote den. Egiaztapen soila da: erlijioaren aztarnak giza kultura bezain zaharrak eta unibertsalak dira.

Esan ote daiteke, ordea, gizakia «betidanik», «hasiera-hasieratik» er­lijiosoa izan denik? Galdera bera ez da agian egokia, gizakiak ez baitu «hasiera» zehatz bat izan; ez zen planeta honetan bat-batean eta osaturik agertu, eboluzio luze baten harian baizik, haztaka eta itsumustuka bezala (eta oraindik osatzeko dago ziur. Giza espezie bat baino gehiago izan dira, eta gero ere izan daitezke. Osatzen ari gara, izaera beteago baten bila goaz, suntsitzeko arriskuz). Berdin erlijioa: nekez esan daiteke noiz «hasten» den antzinateko nahiz gaurko gizakia «erlijioso» izaten. Gainera, ez daukagu daturik, duela 2 milioi urteko homo habilis delakoak zer-nola sentitzen edo pentsatzen zuen esateko. Hori bai, euren kultura bezalaxe, gizakien erlijiozkotasuna ere gero eta esplizituago eta konplexuago bilakatuz joan zela pentsa daiteke; traszendentziaren sena poliki-poliki iratzarriz eta kontziente bihurtuz joan zela, haur bati jaioz geroztik gertatzen zaion bezalaxe...

Faktu eztabaida ezina zera da: zenbat eta zibiliazio-zantzu gehiago, hainbat eta erlijio-zantzu gehiago. Homo sapiens (mundua jakingai bihurtzen eta abstrakzioz esplikatzen saiatzen dena) eta homo faber (gauzak erabilgai eta lanabes bihurtzen dituena) ez ezik, homo religiosus bezala ere ageri zaigu gizakia kulturaren jatorritik. Giza espiritua iratzarri eta jantzi ahala, dimentsio sinbolikoa garatuz doa, eta dimentsio sinbolikoak traszendentzia esan nahi du, horixe baita «sinboloa»; ikusezinera, atzemanezinera, esanezinera, beti haratago garamatzana. Kulturaren oinarria da sinbolismoa, eta erlijioaren funtsezko baliabidea.

Erlijioaren unibertsaltasuna dela eta ez dela, galdera deseroso (eta desegoki?) batzuekin egin genezake topo:

- gizakia «erlijioso» ote da berez?

- berezkoa, funtsezkoa eta ezinbestekoa ote du erlijioa?

- Ala alderantziz: erlijioa «akzidentala» ote du gizakiak?

-Hartu edo utzi, gorde edo bota dezakeen janzki bat bezala ote da erlijioa gizakiarentzat?

Ez da hemen erabakitzeko auzia —horretarako daude, izatekotan ere, «Erlijioa­ren fenomenologia», «Erlijioaren filosofia» eta «Erlijioaren teologia»—. Nolanahi ere, gakoa zera da: «erlijio» hitza nola ulertzen den. Esate baterako:

1) Oso modu zabalean uler daiteke «erlijio» hitza: nolabaiteko tras­zendentzia, mugarik gabeko desira, espirituaren haratagoko irekitasuna eta bilaketa, oinarri-oinarriko izaera nahiz pentsaera sinbolikoa... Zentzu horretan hartuz gero bai, gizakiak fun­tsezkoa eta berezkoa du «erlijioa», etika zein estetika zein metafisika bezain berezkoa. Baina «erlijio» kontzeptua ez ote da hor gehitxo zabaltzen?

2)       Alderantziz, zentzurik zabalenetik estuenera igaroz, «erlijio» hitzak adieraz dezake erlijio-sistema, sineskizunez, errituz, arauz osaturiko erakundea. «Erlijioa» hala ulertuz gero, bistan da gizaki oro ez dela erlijioso, ez duela zertan izanik ere.

3)       Bi adiera horien tartean, «erlijio» hitzak adieraz dezake Azken edo Lehen Errealitatearekiko —ematen zaion izena ematen zaiola— nolabaiteko atxikimendua, oinarrizko lotura, funtsezko harremana, begirune, esker on eta konfiantzazko jarrera... Eta erlijioa funtsean hori bada —eta horixe da izan—, gizaki oro ote da erlijioso? Zalantzak genituzke berriro: zer esan nahi dute zehatz-zehatz Lehen Errealitate, atxikimendu, harreman, lotura, konfiantza... hitzok? Ez da posible erlijioa oso zehatz definitzea. Eta ez da on.

Ondorioz, ez da ere posible zehatz erantzutea egin den galderari: gi­zaki oro erlijioso ote da berez? Bego erantzuna, galdera bezalaxe, irekia. Nik zera esango nuke: «erlijioa» zenbat eta zabalago edo sakonago, hainbat eta unibertsalago; zenbat eta estuago edo murritzago, hainbat eta mugatuago.

2. Espiritualitatea eta erlijio-sistema

Aurreko esaldiek erakusten dute, «erlijio» hitzak bi adiera nagusi dituela: bizipena batetik, erakundea bestetik. Erlijio-esperientzia batetik, erlijioaren inguruko muntaia bestetik. Edo espiritualitatea batetik, sineskizun-erritu-arauen sistema bestetik. Ezin dira biak erabat banatu, baina biak garbi bereizi behar dira.

Aski da horretarako erlijioen historiari nahiz gaurko erlijio desberdinei gainetik bederen begiratzea. Zergatik dira hainbat erlijio desberdin? Kultura eta garai desberdinen arabera, sineskizun, arau moral eta erritu desberdinak direlako. Desberdinak ez ezik, askotan kontra-jarriak, elkarren aurkakoak. Baina ez ote da erlijio guztiak bateratzen dituen zerbait? Bai, sineste, erritu eta arauz osaturiko erakunde desberdinen muin eta jatorri den bizipena, esperientzia, espiritualitatea.

Berriro helduko diogu arazo honi, gaurko erlijio nagusiei hurbiletik begiratu ondoren, baina hona oraintxetik eta aurrez esan daitekeena: erlijio guztiak elkartzen dituena ez da erlijio-sistema erlijio-bizipena baizik. Erlijio-bizipen hori zertan datzan esaten hasi orduko sortzen dira maratilak, gaizki-ulertuak eta konponezinak, baina bada erlijio guztien jatorrian eta oinarrian dagoen «zer­bait»: erlijiotasuna edo espiritualitatea deitzen den bizipen pertsonal eta kolektiboa.

Eta «gero» —denbora berean, noski, baina garrantziaren arabera «gero»— dator erlijio-sistema: sineskizun, arau, erritu eta erakundeetan mamitzen, gauzatzen, objektibatzen —eta, egia esan, aise zurruntzen eta alferrik galtzen— den erlijioa. Erlijio-muinaren oskola. Muina ez da inoiz oskolik gabe, baina oskola ez da euskarri eta babesgarri bestetik. Fruitua zoritzean, alferrik da oskola. Edo ez, ez da alferrik, baldin eta zartatzen eta zabaltzen bada, barruko muinari libre joaten utziz, hazi eta landare eta fruitu berti bihur dadin. Sinesteak, errituak, arauak, erakun­deak ez dira erlijioaren egiazko mamia, nahiz eta neurri batean ezinbesteko diren.

Erlijio-sistemari lotuak daude erlijioaren arriskurik gehienak, denak ez esateko, eta sistema bizipenari gailentzen zaionean gauzatzen dira arriskuok: dogmatismoa, sineskeria edo superstizioa, intolerantzia, indarkeria, pentsatzeko eta bizitzeko askatasun pettsonal nahiz kolektiboaren debekua... Jakina, «bizipen pertsonalaren» izenean ere honda daiteke erlijioa, edozein neurotikok bere burua iluminatutzat hartzen duenean eta abar; baina orduan ez da egiazko erlijio-bizipenik, bizipen-uste engainatua eta engainagarria baizik. Zenbat krimen ez da egin erlijioaren izenean!

Erlijioaren ukapen biribilak dira horiek, ez erlijioaren ezinbesteko ondorioak. Eta erlijioak, egiazkoa dela frogatzeko, arrisku horien kontrako antidoto ale garatu behar ditu bere baitan, baditu eta. Zenbat on ez da egin erlijioari esker!

3. Erlijioa eta erlijioak

Ez da espiritualitate hutsik, erlijio-bizipen hutsik, adierazpen eta bitarteko jakin batzuez baliatzen ez denik: irudiak, hitzak, otoitzak, sinesteak, keinuak, elkarteak... Adierazpen eta bitarteko horiek, han-hemen, sistema handi eta konplexu batzuk osatu dituzte, eta sistema horiei deitzen zaie «erlijioak». Erlijio-bizipena adierazteko, ahalbidetzeko, iraunarazteko balio dute erlijioek, baina horixe dira: bizipenaren bitarteko eta adierazpena, ez bizipenaren funtsa. Errealitatearen agerbide eta errealitaterako baliabide, ez errealitatea bera. Bitartekoak absolutu bihurtzen direnean, erlijioarenak egin du. Ispilu ordez, horma bihurtzen dira; bide ordez, oztopo.

Erlijio-sistemak askotarikoak dira nahitaez, eta nahitaez aldakorrak. Giza historiako aroak, giroak eta kulturak bezain askotariko eta aldakor. Eta bateraezin. Erlijioa ez da errealitate singularra eta bakuna, guztiz kon­plexua eta plurala baizik. Eta ez da fenomeno itxia eta geldia eta behin be­tiko osatua, baizik eta guztiz irekia eta mugikorra, eten gabe osatzen ari dena. Ez dago, beraz, erlijio bat, erlijio asko baizik: kristautasuna, judais­moa, islama, budismoa, hinduismoa... Eta zenbat islam, zenbat budismo eta hinduismo eta... zenbat kristautasun desberdin! Kristautasunarentzat balio duen definizioak nekez balio du budismoarentzat, eta alderantziz.

Halaz eta guztiz, esan daiteke, hain adierazpen desberdin eta kontrakoren hondoan, erlijio desberdin guztiek eta erlijio bat beraren forma historiko guztiek bizipen eta amasa bera daramatela, urbegi beretik sorturiko erre-kastoak direla, edo itsaso berera doazen ibaiak.

Gizakiari egiazko Errealitatearekin bat egiten laguntzeko eta horrela zorionera eta maitasunera laguntzeko, bide berezi bat —edo bide asko— eskaintzen du erlijio bakoitzak. Baina bidea bera ez da helburu; bide askotatik irits daiteke agian helburu berera. Ekialdeko istoriotxo batek ederki asko adierazten du:

Bi ermitau uharte batean bizi omen ziren. Behin batean monje maisu bat joan zen haiek ikustera, eta izuturik gelditu, ermitauek zeinen otoitz traketsak egiten zituzten ohartzean. Eta luze eta zabal irakatsi zizkien otoitz «kanonikoak», formula eta erritu egokiak.. Ondo ikasiak zituztela iritzi zionean, gustura agurtu zituen eta alde egiterakoan esan zien, otoitzok berak irakatsi bezala egiten zituena ur gainean ibiltzeko gai bilakatzen zela. Txalupara igo eta bazihoan, itsasoan zehar, bere monasteriora, eta horretan bi ermitauak kantuan ari zirela entzun zuen, lehen bezain aldrebes ari ere. «Penagarria da! —esan zuen bere baitan—. Batzuk ez dira ezer ikasteko gauza izaten». Eta horretan, norbaiten ahotsa sumatu zuen atzean bertan. Bi ermitauak ziren; ur gainean zetozen berarengana, esanez: «Monje agurgarria, otoitzak egoki egiteko eman dizkiguzun argibideak ahaztu egin ditugu. Esango al diguzu berriro»?

Hots: erlijio-bide guztien helburura, «uraren gainean ibiltzeko gauza izatera», berdin irits daiteke otoitz kanonikoxeago nahiz baldarxeago batzuen bi­dez... Bihotza non den kontua.

Formula eta erritu desberdinen bidez bezala, erlijio-sistema desberdinen bidez irits daiteke egiazko erlijio-bizipenera, eta bizipen horretarako bide eta bitarteko izatea da edozein erlijioren zeregina, xedea. Erlijio-sistema guztiak lagungarri besterik ez dira: neurri batean ezinbesteko, baina azken batean haratago joateko lagungarri huts. Eta, haratago iristean, alferrikako. Budak irakatsi zuenez, ibaia zeharkatzeko ezinbestekoa da txa­lupa, baina zentzugabea litzateke ibaia igaro ondoren txalupa bizkarrean harturik jarraitzea. Beste modu batera esan zuen Jesusek: Larunbata gizakiarentzat da, ez gizakia larunbatarentzat.

Beraz, ezberdin izatea bezain ezinbesteko dute erlijioek elkar errespetatzea, eta horretarako elkar ezagutzea eta elkarrekin luze hitz egitea. «Hizkuntza bat besterik ezagutzen ez duenak ez du bat bera ere ezagutzen», idatzi zuen Goethe-k, eta M. Müller, erlijio-ikerketa konparatuaren sortzaileak, beste honetara itzuli: «Erlijio bat besterik ezagutzen ez duenak ez du bat bera ere ezagutzen». Erlijio ezberdinen elkar-topaketa 20. mendeko gertakaririk garrantzitsuena izango zela iragarri zuen, duela laurogei urte, A. Toynbee zibilizazioen historialari ospetsuak.

Beraz, erlijio-aniztasunak erlijioen arteko elkarrizketa eskatzen du, ezberdinak izanez elkarrekin bakean bizi gaitezen eta «eskumikaturik gabeko mundua» (P. Neruda) eraiki dezagun. Erlijioen arteko bakea izan daiteke herrien arteko bakearen bermerik eta eragilerik onena.

4.  Ekonomia, ekologia eta erlijioa

Erlijioen mundu jori eta anitzera sartzerakoan, funtsezko beste alderdi bat ere azpimarratu nahi nuke: edozein gizartetan, ekonomiaren eta erlijioaren artean izan ohi den lotura estua. Erlijioa ez da inoiz euria bezala goitik datorren zerbait; izatekotan ere, behetik bueltan dator goitik erlijioa, euria bera bezala (iturritik itsasora eta itsasotik hodeira eta hodeitik lurrera eta iturbegira. Non hasten ote da uraren bidea?).

Kulturarekin, ekonomiarekin, ekologiarekin zerikusi handia dute erlijio sineskizunek, errituek, erakundeek. Gizarte batek lurrarekiko duen harreman bereziarekin, ekoizpen-sistemarekin, ekonomiarekin eta gizartearen beraren barne-antolamenduari estu loturik dago beti erli­jioa. Nolako ekologia, nolako ekonomia, nolako gizartea, hitz batean, nolako kultura, halako erlijioa, neurri batean behintzat. Eta alderantziz ere bai, neurri batean: nolako erlijioa, halako ekologia, ekonomia eta politika, halako kultura.

Halere, ezin da inolaz esan, erlijioa zirkunstantzia batzuen adierazpen eta emaitza hutsa denik, Marxek eta haren ondoren soziologo askok (E. Durkheim, M. Weber...) esan izan duten bezala. Erlijioa beldurraren emaitza eta ondorio hutsa dela esan ezin den bezala: noski, beldurrak eriijioa susta dezake eta erlijioak beldurra, baina erlijioa izan dai­teke beldurraren antidoto ere. Nahiz eta gainerako errealitate guztiekin zerikusia izan, erlijioa «berezkoa» da, artea eta etika bezala. Erlijioaren Fenomenologiak ederki asko erakutsi du, eta zenbait psikologiak eta soziologiak erlijioa «beste zerbaiten ondorio» edo «beste zerbaiten funtzio» dela frogatzeko egin dituzten alferrikako ahaleginek eskaintzen digute kontra-frogarik onena.

Baina berriro diot: gizarte baten egoera ekologiko, ekonomiko eta politikoei barne-barnetik atxikiak daude erlijio guztiak. Eta historiak erakusten du, bizieraz eta ekonomiaz antzeko diren gizarteetan antzeko erlijio-sistemak garatu direla; egoera berdintsuetan eta arazo berdintsuei erlijio-erantzun berdintsuak eman izan dizkietela gizarte desberdinek.

Horregatik, posible da —eta argigarri— historian zehar munduan izan diren erlijio guztiak ekonomi sistema handiekin loturik aurkeztea: ehiztari eta biltzaileen erlijioak, nekazarien erlijioak, gizarte industrialeko erlijioak, gizarte postindustrialeko erlijioak. Nik ez dut sailkapen hori erabiliko, baina saiatuko naiz printzipioa bera kontuan izaten.

5. Gizarte-ereduak eta erlijioak historian zehar

Lau ekoizpen-sistema edo oinarrizko ekonomi eredu bereizi ohi dira: ehiztari eta biltzaileena, nekazaritza, industria, komunikazio- eta "ekoizpen-sistema berriak (industri ostea). Zer erlijio-eredu nagusitzen da sistema bakoitzean? Hona hemen zenbait zertzelada, eskema gisa:

a. Ehiztarien eta biltzaileen gizartean (K.a. 9. milurtekoa arte gutxi gora-behera). Giza taldeak txikiak dira: familiak tribuaren barnean, ehun kidetik behera guztira. Eta ez dira lurraren «jaun eta jabe» —gehienetan ez da lurraren jabegorik ere—, baizik eta Ama Lurrak bere kasa ematen dituen fruituak biltzen dituzte eta ehizakiak ehizatzen, lurrarekiko harreman estu, sinbiotikoan bizi izanez. Taldean ez da maila-desberdintasun handirik; familian eta tribuan denak berdintsu izan ohi dira.

Erlijioari dagokionez, gizarte horiek honako berezitasunak dituzte:

1.Ez da erlijio-zereginetara osoki emana dagoen espezialistarik («apaizik);

2. Fruituak eta ehizakiak ematen dituen lurra bera da beneragai nagusi (Ama Lurra); baina badituzte leku bereziki sakratuak (mendiak, etab.);

3. Ingurumenarekiko giza inpaktua mugatzea, arautzea, erregulatzea da erlijioaren zeregin nagusietako bat, eta horretarako sortzen dira tabuak (garai jakin batean zuhaitz jakin batzuk mozteko debekua, abere jakin batzuk ehizatzeko debekua, zenbait jaki maneatzeko debekua haien elikagarritasuna ahalik eta gehien aprobetxatzeko, etab.).

b. Nekazal gizartean (K.a. IX. milurtekotik K.o. XVIII-XIX. mendeak arte, hots, iraultza industriala arte). Munduko erlijiorik gehienak garai honetan sortuak dira; hain ugari eta hain desberdin izanagatik, badute guztiek nekazari-kulturari dagokion zenbait oinarri komun. Nekazaria eta abeltzaina eko sistemaren jabe bihurtzen dira: lurretik hartu baino gehiago, lurrari emanarazi egiten diote, eta ekoizpena erruz ugaltzen da. Eta behar den baino janari gehiago dutenean zer egin? Janariekin batera, biztanleak ere ugaldu egiten dira, eta herrixkak, berriak eta hiriak eraikitzen dituzte. Eta asmakuntzarik harrigarrienetakoa egiten dute zenbait kultura garatutan: idazkera. Taldea ugaritzeak antolatu beharra dakar berekin, eta gizartea askoz ere konplexuago biburtzen da, eta desberdintasun handiak sortzen: zeregin-banaketa, mailaketa, hierarkizazioa... Naturaren jaun izatera iristean, gizakiak elkarren morroi bihurtzen dira.

Erlijioari dagokionez, hona zenbait berezitasun:

1. Mundu-ikuspegi berria eta sineskizun berriak sortzen dira, eta mito handiak osatzen (Jainkoari edo jainkoei buruzkoak, munduaren sorrerari buruzkoak, «paradisu galduari» buruzkoak, lanbide desberdinei buruzkoak, maitasunari eta gerrari buruzkoak, heriotzari eta geroko bizitzari buruz­koak...). Zenbat mito eder, giza bizitza bera bezain gaurkoak!

2. Jainko Aita Zeruaren eta Jainko Ama Lurraren irudiak dira agian zaharrenak, baina Jainkoaren edo jainkoen irudiak asko zehazten dira, «goian» dagoen gizaki baten gisako sentiera eta jokaera egozten zaizkiolarik; hitz egiten, agintzen, saritzen, zigortzen duen «jaun-goikoa» ageri da, edo panteoi konplexu eta hierarkizatu bat osatzen duten «jainkoak»; gizarte hierarkizatuaren ispilu dira jainkoak batetik, eta berme bestetik;

3. Sineskizunez, errituz eta arauz osaturiko sistema bilakatzen da erlijioa, hau da: kredoa, kultua eta kodea finkatzen dira;

4. Bereziki garrantzitsuak dira Jainkoarekiko edo jainkoekiko betebeharrak eta zereginak: sakrifizioak batik bat eta beste hainbat erritu; eta tenplu handiak eraikitzen dira;

5. Erlijioa etika konplexu baten oinarri bihurtzen da: erlijioari dagokio gizarteko harremanak arautzea, ordena ziurtatzea, eta gizartekideen sexu-harremanak kontrolatzea bereziki;

6. Horrek guztiak apaizteria ugari, espezializatu eta hierarkizatua eskatzen du, egitekoak asko baitira: denbora eta espazioa antolatu (egutegiak eta santutegiak, esate baterako), kultu egokia ziurtatu, sineskizunak zaindu, jokabide morala kontrolatu...

Begi-bistakoa da, gaur munduan nagusi diren erlijio handiek oinarrizko eredu horri jarraitzen diotela oro har, nahiz eta oso bestelako ga­rai batean bizi.

c. Gizarte industrialean. XVIII. mendearen amaieran, aro berria zabaldu zen Mendebaldean: industri aroa. Lurra baino gehiago, fabrika da orain ekoizpen-toki nagusi, lurrarekiko harreman estu hura desagertzen delarik; lurrak bere misterio sakratua galtzen du eta erruki gabe eta axola gabe ustia daiteke, erraietaraino zulatu eta zukutu. Gizartean gizabanakoa gailentzen da. Aginpideak bere aureola sakratua galtzen du. Askatasunaren garaia da. Eta mugagabeko aurrerapen-garaia.

Eta erlijioak? Antigoaleko sineskeriak besterik ez, beldurraren eta menpekotasunaren emaitza eta eragile. Zientziak eta teknikak berehala egingo dute erlijioarekikoa, ustez. Erlijio tradizionaletako dogma, erritu, arau eta erakundeei izugarrizko kritika-zaparrada datorkie gainera kul­tura modernoaren aldetik. Arrazoiari eta aurrerapenari aldare berriak. Erlijio tradízional batzuk —kristautasuna bereziki— defentsiban jartzen dira, gotorleku erasoak balira bezala. Erlijioak eta erlijioa desagertuko ote dira? Edo erlijioek gaurkotzen asmatuko ote dute?

d. Gizarte post-industrialean. XX. mende-amaieran, industrializazioak onenak eman ditu, eta askotan txarrenak. Modernitatea ez ote zen baikorregia? Zientzia eta teknika aurrera doaz eten gabe, baina dena esplikatzeko eta arazo guztiak konpontzeko gero eta itxaropen gutxiagorekin. Ekoizpena bera baino gehiago, informazioa da arma nagusi. Baina informazioa gehiegi ugaltzen da, eta hori ere nahasgarri gertatzen.

Gauza bat dakigu ziur: ezer ziurrik ez dela. Ikuspegi «holistikoak» (osoak) behar dira, baina erabateko ikuspegia ezinezkoa da. Hobe da gutxiagorekin etsi, eta egunerokoa bizi eta gozatu. Gizabanakoaren garaia da berriro. Eta posible da (lehenengo aldiz) sexuaz arriskurik gabe gozatzea, eta garai bateko tabuek ez dute zentzurik (baina elkarren errespeturik gabeko sexu-harremanak ez ote dira arriskurik handiena?). Eta Ama Lur zanpatu eta sakratuaren nostalgia sumatzen da berriro.

Erlijioari dagokionez ere egoera berria da. Erlijioa ez da galdu, eta ez da galduko den itxurarik. Baina nekazari-kulturan eraturiko hainbat sineskizunek nola eutsiko diote kultura postindustrial honetan? Sikiera aurre egiteko etsairen bat balu! Baina hori ere ez: gaurko gizon-emakumeak, ez alde eta ez kontra, jaramonik eta borrokarik egin gabe igarotzen dira eriijio tradizionalen ondotik aurrera, behar duten erlijioaren bila beste norabait. Oraingoan bai, badirudi 10.000 urtez tente iraun duten erlijio-ereduek oraingoan aldatu beharko dutela. Edo bestela, desagertu.

6. Erlijioen sailkapen bat?

Hain zabala, askotarikoa eta desberdina izanik, munduko «erlijio tradizional handiak» honako hiru korronte edo multzo nagusitan bana daitezke:

1. Indian sorturiko erlijio mistikoak: hinduismoa eta budismoa (eta Txinako taoismo mistikoa). Irudi eta ordezkari nagusia: mistikoa. Hau da: bere baitan hondoraino sartu dena eta errealitate oro hondotik begiratzen eta sentitzen duena. Gainerakoek ez duten begirada zolia du mis­tikoak. Baina ez da harroa; «harrotasunik gabeko supergizakia» da mistikoa (E. Bergson).

Eriijio hauetan, barne-askapena lortzea da helburu nagusi, desiraren suntsipena bereziki. Eta horretarako bide nagusia: meditazioa; ez ideia batzuk ausnartzea, baizik eta, alderantziz, adimena ideien haritik askatu eta barrurago kokatzea, barne-begirada lantzea, errealitatearen barnea barne-begiz ikustea, isiltasunaren barruko mezu ozena entzutea...

Jainkoaren irudia eta izenak ez dira hain garrantzizko, irudi eta izenak baino haratago dagoen Misterioa baizik, Misterio ageri eta gordea, traszendentea eta inmanentea.

Erlijio hauen arriskuak: espiritualismoa, barnekoikeria eta iheskeria. Baina ez dute derrigor arriskuotan zertan erori.

Egia esan, erlijio handi guztietan garatu izan da korronte mistikoa. Kristautasunean, esate baterako. Judaismoan ere bai: hasidismoa eta kabala. Eta islamean sufismoa. Biharko erlijioak mistikoa izan beharko du derrigor.

2. Txinan sorturiko jakinduri erlijioa: konfuzianismoa (eta taoismoa).

Irudi eta ordezkari nagusia: jakintsua. Hau da: ez gauza asko dakizkiena, baizik eta bizimoduaz «asko dakiena», zer den funtsezkoa eta zer erlatiboa bereizten dakiena, pertsonak eta egoerak barnetik bereizten dakiena, erabaki egokiak hartzen trebe dena. Gizaki praktikoa da, baina ez pretentsioduna eta ez manipulatzailea. Aholkulari fldagarria.

Erlijio hauen arabera, eguneroko bizimodua eta arazoak ongi eramaten ikastea da funtsezkoena: familia, gizartea, politika, ekonomia.

Jainkoa edo Lehen Errealitatea ez da askorik aipatzen. Horregatik, erlijio baino gehiago kosmobisio edo etika direla diote batzuek. Baina mugak jartzea ez da erraz. Eta, nolanahi ere, taoismoa oso erlijiosoa da, are mistikoa, zenbait korronte behintzat; konfuziano asko, bestalde, bu­dista eta taoista izan ohi dira.

Egiazko mistikak politikoa izan behar du derrigor.

3. Ekialde Hurbilean sorturiko erlijio profetikoak: judaismoa, kristautasuna, islama. Irudi eta ordezkari nagusia: profeta. Hau da: ez etorkizuna iragartzen duena, baizik eta Jainkoaren izenean egiaz hitz egiten duena, Jainkoaren ametsa oraingo eta geroko aldarrikatzen duena, injustiziak salatzen eta justizia hots egiten duena, erorialdian itxaropenerako arrazoiak eta lagungarriak eskaintzen dituena. Profeta handiak dira erlijio hauen sortzaile: Moises, Jesus, Mahoma.

Jainkoarenganako sinesmena dute profeta hauek eta euren erlijioek jatorri eta oinarri. Jainko bakarra, Jainko kreatzailea, Jainko eragilea. Guztiz traszendentea eta, aldi berean, errealitatearen bihotz eta mamia. Hitz egiten duen Jainko pertsonala, bere itzal eta argiekin.

-         Jainko pertsonalaren itzal beltzak: batzuk aukeratzen eta besteak baztertzen dituen Jainkoa, batzuei hitz egiten eta besteei isiltzen zaien Jainkoa, batzuei barkatzen eta besteak zigortzen dituen Jainkoa, arbitrarioki jokatzen duen Jainkoa, erru-sentipena sorrarazten duen Jainkoa...

-         Jainko pertsonalaren argi handiak: begirik gozoenak dituen Jainkoa, besorik zabalenak dituen Jainkoa, bihotzik samurrena duen Jainkoa, on guztia eta on hutsa den Jainkoa, gaitzik gabeko ona, gorrotorik ezineko maitasuna, amaigabeko konfiantzaren eta elkartasunaren eragilea.

Alderdi mistikoa, jakinduriazkoa eta profetikoa elkarrekin doaz. Alderdi bat osorik duenak besteak ere hor nonbait izango ditu. Gandhi bat oso mistikoa zen, eta oso jakintsua eta profeta handia.

7. Ekialdea eta Mendebaldea

Planeta txiki berean, bi kultura, bi erlijio-gisa, bi mundu desberdin: Ekialdea eta Mendebaldea.

Hona bataren eta bestearen kontrako zenbait ezaugarri, karikatura -arrisku eta guzti-. Mendebaldekoarentzat baietza bai da, eta ezetza ez; Ekialdekoarentzat, baietza erdi-ez da, eta ezetza erdi-bai. Mendebaldeak lerro zuzen eta zehatzak maite ditu; ekialdeak, lerro mako, bilduak. Mendebaldearen sinboloa piramidea da; Ekialdearena, zirkulua. Mendebaldarrarentzat, ikusten den mundua da egiazkoena; ekialdetarrarentzat, ikusten ez dena. Mendebaldarrak etorkizunerantz begiratzen du; ekialdetarrak, iraganerantz. Mendebaldarrarentzat, gizarteko kide guztiek maila bereko izan behar dute; ekialdetarrarentzat, maila desberdinak berezkoak dira gizartean. Mendebaldarrak egun-argizko alderdia maite du (zientzia, teknologia, politika, ekonomia...); ekialdetarrak, gau-ilunezko alderdia (artea, etika, erlijioa...). Lore bat ikustean, men­debaldarrak atera eta analizatu egiten du; ekialdetarrak, begirunez begiratzen du eta existentziaren miraria miresten. Mendebaldarrak orotan atalak bereizten ditu; ekialdetarrak, ataletan orotasuna sumatzen.

Ez da erraza elkar aditzea, hitz berdinez gauza desberdinak esaten baititugu askotan (izakia, mundua, pertsona, heriotza, Jainkoa, egia...). Oraindik orain arte, mendebaldarrok izan gara kultura orokorraren eta hizkuntzaren nagusi, eta elkarrizketakoan geuk egiten genituen galderak geure ikuspegitik (eta jakina da, galderak berak mugatzen duela erantzunaren esparrua). Baina gauzak aldatuz doaz: ekialdetarrak galderaren eta hitzaren jabe bihurtu dir gure artean ere.

Alderantziz ere gertatu ohi da, ordea: askotan badirudi, mendebal­darrok ez dugula jada erlijio-kontuetan zer esanik, hitz hutsak eta itzalak besterik ez ditugula, eta Ekialdetik datorkigula eguzkiaren argia eta beroa, handik egiazko mistika, handik egiazko jakinduria, eta hara itzuli behar ditugula begi-bihotzak. Mendebaldeak ere ezin konta ahala jakintsu, profeta eta mistiko ez balu bezala... Ekialdeak eta Mendebaldeak, biek dute seguraski elkarri zer eskaini eta elkarrengandik zer ikasi.

Ezin ditugu beste erlijioak eta kulturak geuretik neurtu. Kultura bat ez da berez beste bat baino gutxiago. Erlijio bat ez da berez beste bat baino baxuago, baldin eta bere garaiko gizabanakoak eta gizarteak dituzten premiei erantzuteko gai bada.

Bibliografia

CALLE, R.A. Grandes maestros espirituales, Ed. Martinez Roca, Madril 2003.

Desroches, H. eta Seguy, J. (arg.), Introduction aux sciences humaines des religions. Paris 1970.

DIEZ DE VELASCO, F., Hombres, ritos, Dioses. Introducción a la historia de las religiones, Trotta, Madril 1995.

ELIADE, M., Historia de las creencias y de las ideas religiosas, Cristiandad, Madril, 1978-1996, 5 liburuki.

Eliade, M. eta Kjtagawa, J.M. (arg.): Metodología de la historia de las religio­nes, Herder, Bartzelona 1986.

KlTAGAWA, J.M.: The History of Religions: Retrospect and Prospect, New York 1985.

KÜNG, H., En busca de nuestras huellas. La dimensión espiritual de las religiones del mundo,

                Debate, Bartzelona 2004.

MESLIN, M.: Aproximación a una ciencia de las religiones, Madril 1978.

POUFARD, P. (zuz.), Diccionario de las religiones, Herder, Bartzelona 1987.

Samuel, A., Para comprender las religiones en nuestro tiempo, Verbo Divino, Lizarra 1989.

SANTIDRIÁN, P.R., Diccionario básico de las religiones, Verbo Divino, Lizarra 1993.

ZZ.EE., El mundo de las religiones, Verbo Divino/Paulinas, Lizarra/Madril 1985.