Zer gordetzen da gure herrietako zahar-etxe, komentu eta gisako
ezkutalekuetan? Zenbat istorio eta historia, zenbat bizipen gozo eta
mikatz, zenbat poz eta neke? Peli Romarategiren biziak bost toles ere
baditu, Urkiolan ezagutu dogun misiolari laiko honi egindako elkarrizketa ARGIAn aurkitu dogu, Miel Anjel Elustondok egina.
Peli Romarategi, Fernandez de Romarategi.
Bai, bai, zuzen zaude. Peli Romarategi agertzen naiz beti toki
guztietan, baina badakizu, arabarrok deitura konposatuak ditugu.
Fernandez de Romarategi Lanas Bengoa Ruiz de Gordoa naiz. Aita Otazukoa
nuen, eta ama, berriz, Apellanizkoa.
Peli duzu ponteko izena, ala gero euskaratua?
Ez, ez, Peli naiz ni jaiotza-agirian ere. Nahiz eta Peli izenaren
ondoan Felix jarri zuten parentesi artean. Izen sabindarra Peli. Egia
esan, gurean zaharrenak Isabel izena zuen, baina haren atzetik etorri
ginenok Sabinoren modako izenak jaso genituen: Kekile, Gergore, Julen,
Sabin eta Peli. Gurean aita oso abertzalea zen, eta euskararen zalea ere
bai. Euskaraz ez bazekien ere, txera berezia zion.
Aita Otazukoa, ama Apellanizkoa. Nekazariak izango ziren, hortaz.
Haien gurasoak seguruago. Ni jaio nintzenerako Gasteizen bizi ziren.
Aita ebanista genuen, eta Bonilla etxe ezagunean egin zuen lan. Ama,
etxean, gu hazten. 1922an jaio nintzen ni, Errementari kalean, Gasteizko
alde zaharrean, orain Ahateen iturria dagoen horretan. Baina, jakina,
zeharo aldatua dago dena. Inguru horrek Aldabe du izena orain, baina
orduan Santo Domingo zen hori. Aldabe gabe, Aldape zen sasoi hartan;
bene-benetako herri txiki bat, esaterako, etxetxoak, ortuak, oiloak han,
txerriak hemen…
Ikastola bat izan zen zuen etxetik ez aparte, Zapatari kalean.
Bai, hara ere joan nintzen. Lehenengo Campilloko [Landatxo] eskolara
joan nintzen, eta gero berriz, Alira bideko eskolara. Gero, ikastolara.
Etxean abertzaleak ziren, eta baten batek esana izango zion zer edo zer
gure aitari, eta Soliren [Solidaridad de Trabajadores Vascos, ELA]
ikastolara hasi nintzen. Frantzisko Xabier Landaburu diputatuaren arreba
izan genuen irakasle. Oso andereño ona. Zapatari kalean baino lehen
Bakea kalean egon zen ikastola, etxebizitza batean. Baina etxe txikia
zen, eta umeak, berriz, 20, 40. Jolas ere korridorean egiten genuen.
Gero, Zapatarira joan ginen. Leku handiagoa han, eta baratzea ere bai
han ikastolak. Nik hamar, hamabi urte izango nituen. Goizez eta
arratsaldez joaten ginen hara.
Eta zer izan zen Gaztetxu?
Iluntzean joaten ginen lekua. Jende pila bat joaten zen hara. Neska
eta mutiko haziak, ez bakarrik umeak. Dantza, antzerkia eta horrelakoak
egiten genituen. [Lopez] Uraldetarrena zen etxea, eta Isabel Lopez de
Uralde buru, gero moja joan zena Berrizko mesedetakoekin.
Han ikasi zenuen dantzan, beraz. Eta horrela zaitugu dantzari 1934ko Aberri Egunean, Gasteizen.
Bai. Gaztetxuetakoak ginen, eta dantza egiten genuen jai egun
handietan. Aberri Egun hartan bai, eta Prudentzio Deunaren egunean ere
bai, adibidez. Eta mitinetan ere dantza egin genuen, Espejon eta
Izarran, adibidez. Txikia nintzen, baina akordatzen naiz horretaz.
Horrelako giroa zegoen Gasteizen eta Araban sasoi hartan. Gero, gerra
etorri zen, eta kito dena. Aita ere gerra aurrean hil zitzaigun,
gaixorik, eta betikoa: batzuk kartzelara, beste batzuk erbestera. Gure
anaia Julen Bilbon eduki zuten. Koinatuetako bat, kartzelan. Beste bat,
atzerrian… Ni etxeko txikiena nintzen, eta Gasteizen.
Zer giro izan zen Gasteizen gerra garaian eta ostean?
Ez zen giro! Badakizu Azazetara eraman eta nola hil zituzten hamasei lagun haiek.
Hemen bertan kontatu zigun historia hori
Jesus Estrada Arrondo zenak [Argia, 2087 zbkia.] Errepresioa gorabehera,
zuek ez zineten geldirik egon. 1944an bosteko bat osatu zenutela irakurri dut, erresistentzia helburu.
Soldadutzatik etorri berri nintzen. Martin Kortazar adiskidea nuen,
eta berak eman zidan Pax Romanaren kongresuaren berri. Gasteizen zen
egitekoa [1946, uztailak 18], eta Frantzisko de Vitoriari omenaldia
egitea eta monumentua inauguratzea ere pentsatuta zeukaten. Orduan, guk
[Iñaki Olano, Martin Kortazar, Quintana, Manuel Garcia de Andoin,
Eugenio Saenz Lanas eta Peli bera] ekintza bat egitea pentsatu genuen,
jende asko baitzen etortzekoa: unibertsitate askotako irakasle ospetsuak
eta zenbait herrialdetako agintariak. Zapalkuntza egoera salatzea
pentsatu genuen guk, eta ikurrinaz eta panfletoz bete genuen Senda
pasealekua, Frantzisko de Vitoriaren monumentura bide osoa. Ikurrinak
jarri genituen pasealekuko arboletan: hartu soka bat, lotu mutur batean
ikurrina, bestean harria, eta arbola adarretan zintzilik utzi genituen
gure ikurrinak! Kar, kar…
Zer zioten panfletoek?
“Preso politikoen askatasuna”, “Gerra bukatu da, soldaduak etxera”,
“Ateak ireki erbesteratuei”, “Kito kontzentrazio-esparruak eta lan
behartuak”… Eta unibertsitateetako irakasleak eta atzerriko agintariak
zeramatzan autobus barrura panfletoak bota genituen.
Baina harrapatu egin zintuzten.
Bai, bata bestearen atzetik. Urte eta erdi eduki gintuzten Bake
kaleko kartzelan. Legez kanpoko elkartzea eta propaganda ilegala egotzi
ziguten. Kartzela eta isuna. Horrela zen garai hartan. Eta gero,
betikoa, behin kartzelara eramanez gero, hurrena zerbait gertatzen
zenean, barrura! Arriskutsuak omen ginen. Eta Francoren aldeko
agintariren bat Gasteiza etortzen zenean, gu beti barrura. “Badaezpadako
neurria” omen zen. Hainbat aldiz eduki ninduten kartzelan, Gasteizko
lagun askorekin batera.
Famatua da garai hartako Gasteizen Bruno Apodaka polizia zitala.
Gaiztoa, bai. Fama zuen hainbat pertsona hil zituela hemen inguruan.
Berak esaten zuen, batere lotsarik gabe. Mutikotan harekin ikasitakoek
esan ere egiten zuten: “Bruno? Eskolako tentela zen eta!”. Gure aitak
Gaueko adorazioan edo halakoren batean ezagutu zuen. Ni harrapatu
nindutenean, hantxe Bruno, eta esan zidan: “Gizon ona zen zure aita.
Baina nazionalista”. Ez zen oso gizon argia, ez, Bruno hura.
Andoni Urrestarazu Umandi ere harrapatu zuten Frantzisko de Vitoriaren omenezko ekitaldien barruan. Harekin hasi zinen euskaraz ikasten.
Bai. Andonik testu bat idatzi eta Frontoi hotelean ostatua hartuta
zeuden kongresistei utzi zien, haien geletara sartuta. Andoni eta beste
zenbait lagun ere harrapatu zituzten eta kartzelan gertatu ginen denok.
Eta kartzelan hasi nintzen Andonirekin euskaraz ikasten. Ehun ikasgai
bete genituen han, libururik gabe. Andoni oso buruargia zen. Lapitza
hartzen zuen, koaderno batean idazten, eta guk ere berdin egiten genuen.
Oraindik orain esana dut, kartzelan ikasi nuela euskaraz, irakasle
onenarekin, Andoni Umandirekin, alegia. Kartzelatik irtenda, Andonik San
Antonio kaleko etxean erakusten segitu zuen, eta hara hasi ginen
zenbaitzuk. Martin Kortazar, Manolo Andoin eta besteren batzuk. Ni,
tartean.
Euskaraz ikasten, ezkutuan, Umandiren etxean.
Bai. Behin baino gehiagotan atxilotu gintuzten, bilerak egiten
genituela egotzita. Guk, ikasten ari ginela esaten genien, baina
alferrik.
Andoni Perez Cuadradok esana duenez,
kartzelan zinen 1951n ere, eta kartzelara baino lehen ere buruan omen
zenerabilen misioetarako asmoa. Ekuadorrera joan zinen 1955ean.
Bai, etxeko egoera pixka bat zuzendu eta joan nintzen. 30 urte baino
gehiago nituen, eta etxean nire misio asmoa kontatu nuenean amak lasai
joateko esan zidan, eta arrebek ere berdin, beraiek zainduko zutela ama.
Eta joan nintzen, misioetara, baina ez apaiz. Hara joandakoen artean
batzuk apaiz ziren, eta beste batzuk sekularrak. Ni hauetakoa nintzen.
Neska eta mutil ginen sekularrak. Gu Ekintza katolikokoak ginen, eta
giro hartan misioak oso gauza bizia ziren. Aita santuak ere misioak
bultzatzen zituen. Orain ez da ulertzen, baina orduan, eta Ekintza
katolikoaren barruan egonda, kasik gauza naturala ere izan zela esango
nuke. Talde handi bat osatu genuen Ekuadorren. Oso jende ona aurkitu
genuen tropikoan.
Ekuadorko jendeaz ari zara?
Bai. Nekazariak. Soro lanean beti, jende behartsua oso. Ez genuen
hiririk zapaldu, beti ginen soro eta landetan. Joan orduko, etxeak eta
elizak egiten hasi ginen. Ni ebanista nintzenez, banuen egitekorik
franko. Katekesia ere erakutsi izan nuen.
Hala ere, zure egonaldia Ekuadorren arteak markatzen du. Hainbat marrazki, mosaiko eta beirate utzi zenuen bertan.
Denetatik egin nuen. Kartzelan ikasi nuen marrazkia, eta posta
bidezko ikastaroa ere egin nuen gero. Ekuadorren ere nire lagunak laster
konturatu ziren nire zaletasunaz, eta artelanak egiten jarri ninduten
erabat. Jose Maria Zunzunegi zestoarrak bultzatuta, esango nuke. Gero,
Ambato herrian nengoela, Chimborazo pean, seminarioko gazteei erakusten,
Jose Luis Iriondo frantziskotarrak mosaikoak egiten erakutsi zidan. Oso
artista handia zen Iriondo. Hasi nintzen, eta laster ez nuen besterik
egin artelana baino. Ebanjelizazioa edertzea omen zen nire egitekoa
Ekuadorko misioetan, eta nire tailerrean pasatzen nituen orduak, Kristo
indigenak, amabirjina amerindiarrak, Asisko Frantzisko, eta natura,
argia eta kolorea. Horretan eman nuen denbora.
Jose Luis Iriondok erakutsita?
Baina ez Iriondok bakarrik. Tartean-tartean Ekuadortik Euskal Herrira
etortzen nintzenean, bata eta bestea ikusteko baliatzen nuen denbora,
ikusteko eta ikasteko. Erroma, Florentzia, Venezia, Paris, Mexiko, New
York, Bartzelona, Madril… leku askotan izan nintzen. Etorri nintzen
batean, arkitekto batekin hizketan –San Roman abadea zen–, Madrilgo
tailer batekin harremanetan jarriko ninduela esan zidan. Eta halaxe joan
nintzen Madrilgo Atienzaren tailerrera. Real Madrileko futbolariak
ziren bi anaia. Han ere ikasi nuen.
30 urte baino gehiago egin zenituen Ekuadorko misioetan.
Eta gero etorri egin nintzen. Joseba Lejarza lekeitiarrak, Ekuadorren
urte asko egindakoak, Urkiolara etortzeko gonbita egin zidan 1976an
edo. Urkiolan pozik ni. Han ere ni neure lanean, beirateak eta egiten,
eta bizi, berriz, euskaraz, baina nahiko lanarekin, han bizkaieraz
egiten baitzuten. Ekuadorren ere hitz egiten nuen nik euskaraz, bateko
bizkaitar eta besteko giputzarekin. Urkiolara etorri, eta pozik ni. Eta
eguraldia bera ere, gozo.
Eguraldia ere lagun Urkiolan?
Bai. Nire garaian, Urkiola beti itxita egoten zen, elurra lepo.
Etorri nintzenean, hotzik ere ez genuen izan Urkiolan. Nik, berriz,
lehengo hotza nuen gogoan. Baina pentsatu ere ez halakorik. 20ren bat
urte egin nituen Urkiolan, eta orain dela urte batzuk, azkena, Gasteiza
itzuli nintzen, jaio nintzen herrira. Apaizetxean bizi naiz, apaiz ez
banaiz ere. Apaiz ez den bakarra naiz etxe honetan.
Peli Fernandez de Romarategi
1922,
Gasteiz. Kasik mende oso bateko historia bizia da Peli. Gasteizen gerra
aurreko lehen ikastola, Pilar Landaburu, Gaztetxu mugimendua, 1934ko
Aberri Eguna, gerra ostea, errepresioa, erresistentzia, euskara,
Ekuadorko misioak, itzulera… Artista da, oroz gain, Peli, eta Ekuadorko
Ventanas, Ambato, Bahia eta beste hainbat herri eta herrialdetan utzia
du bere ondasun (ez) guztia, eta Urkiola gaineko santutegiko beirateak,
Astigarragako elizakoak, edo Abaltzisketakoak dira froga. Jakingarria,
bestalde, Juan Ramon Etxebarriaren liburua: Vida y obra artística del
misionero vasco Peli Romarategui.
Azken hitza:
Tortura
“Peli
ebanista zen, artista hutsa. Halaxe da oraindik ere. Pueyo zen orduan
polizia, eta hebain-hebain egin zuen Peli, kolpeak han eta hemen.
Esku-bilurrak jantzita sartu zuten ziegara. Biok bakarrik ziegan, zer
moduz zegoen galdetu nion, min handia ote zuen eta Pelik ‘Ez da ezer, ez
da ezer‘, ahotsa ahul eta mehe zuela”. (Andoni Perez Cuadradoren
lekukotasuna).
No hay comentarios:
Publicar un comentario